Vehhâbîliğe Yazılan Reddiyeler ve Analizi Osmanlılar Dönemi (1732-1818)

Din-mezhep-kültür ilişkisi bağlamının en özgün örneklerden biri olan Vehhâbîlik, tarihî, coğrafî, dinî, bireysel, toplumsal ve zihinsel-psikolojik kökleri/boyutları ile bir bütündür. Vehhâbîlik, İbn Abdülvehhâb hayatta iken siyasî bir boyut kazanmış ve kurumsallaşarak mezhebe dönüşmüştür. İlk kez bir mezhebin tenkidine yönelik edebiyatın tasnifi ve derinlemesine analizine odaklanılan bu çalışma ile Vehhâbî olgunun hangi tarihsel, toplumsal, zihinsel hatta antropolojik etkilerle şekillendiği ve İslâm dünyasındaki yankıları fotoğraflanmak istenmiştir. Bu sayede Vehhâbîliğin fikrî arka planına dair boşluklar doldurularak, olgunun ne olduğundan öte neden ve nasıl teşekkül ettiği sorularının cevabı aranmıştır. İbn Abdülvehhâb ve muarızları arasındaki diyalektik ilişki, Vehhâbîliğin fikrî çerçevesi ile sosyal ve siyasal boyutuna ışık tutan metinler vücuda getirmiştir. İtikadî, fıkhî, tasavvufî ve siyasî-içtimâî konuların tartışıldığı reddiyelerde, imanküfür, tevhid-şirk, tevessül-şefaat, kabir ziyaretleri, ictihad ve taklid konuları öne çıkmıştır. İbn Abdülvehhâb’ın tevessül ve velâyet/evliya kültü üzerine geliştirdiği tekfir nazariyesi ile bu noktadaki görüşlerini savunurken tercih ettiği yöntem ciddi eleştiriler almış; İbn Abdülvehhâb’ın tekfir söyleminin gerekçeleri, teolojik açıdan yeterli ve savunulabilir bulunmamıştır. Vehhâbî hareketin yalnızca kendi kaynakları üzerinden okunması ve söz konusu kaynakların Vehhâbî hareketin askerî yönüne ağırlık vermeleri pek çok açmaz oluşmaktadır. İbn Abdülvehhâb’ın fikrî yönü ve telifatının ortaya çıkış sürecinde belirsizlikler bunların başında gelmektedir. Bilhassa onun, yazılarını nerede ve hangi zaman diliminde kaleme aldığı tam olarak bilinmemektedir. Ne var ki; İbn Abdülvehhâb’a karşı yazılan reddiyelerin bütünlük içerisinde incelenmesi ile bu noktadaki belirsizliklerin önemli bir kısmı ortadan kalkmıştır.