Teftâzânî’de Burhan ve Burhân-ı Temânu‘ Delili

Bütün peygamberlerin kavimlerini davet ettiği ilk inanç ilkesi olan Allah’ın birliği, son din İslâm’ın da özünü teşkil etmektedir. Müslüman olmanın ilk şartı olan tevhid ilkesinin temellendirilmesi ve savunulması, müslüman düşünür ve âlimlerinin ehemmiyet verdiği bir husustur. Kelâm âlimleri, “Yerde ve göklerde Allah’tan başka ilahlar olsaydı o ikisi fesada uğrardı.” (Enbiyâ 21/22.) âyetinden hareketle burhân-ı temânuʿ delilini ortaya koymuşlardır. Temânuʿ delili, Ehl-i sünnet ve Muʿtezile âlimleri arasında tartışmalara sebep olduğu gibi, Ehl-i sünnet âlimleri arasında da ihtilafa, hatta tekfire kadar varan ithamlara sebep olmuştur. Bu bağlamda en çok eleştirilenlerin başında söz konusu delilin burhânî değil, iknâî bir delil olduğunu savunan Teftâzânî gelmektedir. Biz bu çalışmamızda Teftâzânî’nin burhan ve burhân-ı temânuʿ hakkındaki görüşlerini ele almaya ve burhân-ı temânuʿ burhan mıdır? sorusuna cevap bulmaya çalışacağız. Bu çerçevede öncelikle burhanın ne olduğunun belirlenmesi, konunun anlaşılabilmesi açısından önem arz etmektedir. Bu sebeple ilk olarak Teftâzânî’ye kadar olan süreci belli isimler üzerinden aktarmaya, onların burhana yaklaşımlarını vermeye çalışacağız. Ardından, Teftâzânî’nin burhana bakışını ele alacağız. Burhân-ı temânuʿ meselesini bu bilgiler ışığında değerlendirmeye, bizzat delilin kendisine ve Teftâzânî’ye yöneltilen eleştirilerin haklı olup olmadığını belirlemeye gayret edeceğiz. Temânuʿ delili, bahse konu âyette de işaret edilen irade çatışması üzerine bina edildiğinden ilahlar arasında farz edilen çatışmanın niteliği ve bu konudaki görüş farklılıklarının üzerinde duracağız. Teftâzânî’nin temânuʿ delilini neden iknâî kabul ettiği, bu iddiasında haklı olup olmadığı ve bu iddianın tekfiri gerektirip gerektirmediği gibi sorulara cevap arayacağız.