Fahreddin Râzî’de Dil İlimleri

Bu araştırmanın konusu, Fahreddin Râzî’de dil ilimleri olarak belirlenmiştir. Dil ilimleri tarihiyle ilgili kronolojik araştırmaların çoğunda Zemahşerî’den Sekkâkî’ye keskin bir geçiş yapılmış, ikisi arasında geçen yaklaşık bir asırlık sürede dil ilimleriyle ilgili sistematik başka bir esere genel olarak temas edilmemiştir. Bu açıdan Râzî’nin Câmi‘u’l-‘ulûm adlı eseri Sekkâkî’nin Miftâhu’l-‘ulûm’undan kırk beş yıl kadar önce kaleme alınmış ve Zemahşerî ile Sekkâkî arasında bir köprü görevi üstlenmiştir. Nitekim Zemahşerî, dil ilimlerinin sadece isimlerine yer verirken; Râzî bu ilimlerin konuları, kavramları ve temel meselelerini detaylı bir şekilde işlemiştir. Bu yönüyle, adı geçen eser ilklerden olma özelliği taşımaktadır. Râzî’de dil ilimleri, Câmi‘u’l-‘ulûm adlı eser ekseninde ele alınmış, müellifin diğer eserlerindeki dil ve belâgatle ilgili veriler araştırma kapsamına dâhil edilmemiştir. Çalışmada nahiv, sarf, iştikak, emsâl, aruz, kafiye, şiir-nesir incelikleri ve meânî olmak üzere sekiz adet dil ilmi ele alınmıştır. Lügat, beyân ve muhâdarât hariç aslî ve fer‘î dil ilimlerinin tamamına yer verilmiştir. Araştırma neticesinde Râzî’nin, dil ilimleriyle ilgili bilgi aktarımıyla yetinmediği, kendine kadarki dönemde var olan bilgileri analiz ettiği ve bazen tenkit ettiği sonucuna ulaşılmıştır. Bununla birlikte dil ilimlerinin tamamını aynı yöntemle ele almamıştır. Bazı ilim ve konuları tanıtmakla iktifa etmiş, bazılarını ise tartışmalı meseleler üzerinden incelemiştir. Emsâl ilmini sadece örnek meseller üzerinden işlerken, meânî ilmini anlam ve gramer açısından ihtilaflı beyitlerin yorumuna hasretmiştir. Bu bağlamda en detaylı olarak aruz ilmine, en kısa olarak emsâl ilmine yer vermiştir. Râzî’nin dil ilimleri konusunda en fazla etkilendiği ve nakillerde bulunduğu âlimler Zemahşerî ve İbn Cinnî’dir. Aynı zamanda Râzî, bazı kelimelerin kökeniyle ilgili tartışmaları sistematik ve detaylı ele alan ilk müelliflerdendir. Câmi‘u’l-‘ulûm, Arap edebiyatıyla Fars edebiyatını karşılaştırması açısından da özgün bir yere sahiptir. Bu eserin Farsça yapılan tahkikli neşrinin birçok açıdan sorunlu olduğu görülmüştür. Neşirde önemli düzeyde bilgi ve i‘râb hatası bulunmaktadır. Bu durum araştırmamızda odaklanılan hususlardandır. Dolayısıyla Câmi‘u’l-‘ulûm’un tekrar tahkik edilerek neşredilme ihtiyacı olduğu gibi; Râzî’nin i‘câz, nazm, beyân, edebî tenkit anlayışı ve delâlet nazariyesi gibi konularda kapsamlı araştırmalar yapılabilir.