Ebû Hâtim er-Râzî’nin Kitâbü’z-Zîne Adlı Eseri ve Arap Anlambilimindeki Yeri

Ebû Hâtim Ahmed b. Hamdân er-Râzî (ö. 322/933-34), İslâmî kelimeleri semantik açıdan ele alan klasik Arap dili âlimlerinden biri sayılır. İsmâiliyye mezhebi müntesiplerinden olan Ebû Hâtim, aklî ve naklî ilimlerin gelişmesi ve dilsel çalışmaların da felsefî içerik kazanarak olgunlaşması ile temayüz eden hicrî 3. yüzyılda yaşamıştır. Bu çalışmada, Arap dili ve semantiği açısından önemli bir klasik kaynak niteliği taşıyan Ebû Hâtim’in Kitâbü’z-zîne adlı eseri irdelenmiştir. Her ne kadar anlambilim, dilbilim çalışmalarında yeni bir alan olarak görülse de Arap anlambiliminin temellerini hicrî 3. yüzyıla kadar dayandırmak mümkündür. Nitekim müellifin mezkûr eserinde, İslâmî kelimelerin anlamsal/semantik yönden incelendiği ve yorumlandığı görülmektedir. Onu farklı kılan temel husus, kelimelerin tarihi süreç içerisinde uğradığı anlam değişmelerine değinmesidir. Ebû Hâtim, kelimeleri rastgele seçmemiş, bilakis Kur’ân, hadis, fıkıh gibi dinî alanlarda şerh edilmeye ihtiyaç duyulan ve Müslümanların sıkça yararlandığı lafızları ele almıştır. O, Allah’ın isim ve sıfatlarından 58’ni, ardından kelâm kapsamına giren bazı kavramları da anlamsal olarak irdelemiştir. Bu açıdan bakıldığında onun söz konusu eserin, mevzûî lügatçilik (konularına göre kavramların incelenmesi) kapsamında olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu kitabımızda, Ebû Hâtim’in Kitâbü’z-zîne’sini inceleyerek, onun Arap dili ve semantiğine yönelik ortaya koyduğu görüşlerini günümüz ve gelecek nesil araştırmacılarının istifadesine sunmayı amaçladık.