Hüsâmeddin Ali el-Bitlisî'nin Tefsir ve Tevil Anlayışı

Hüsâmeddin Ali el-Bitlisî (v. 909/1504), Akkoyunlular döneminde yaşamış, Nurbahşiyye tarikatı mürşitlerindendir. Muhyiddîn İbn Arabî mektebinin bilinmeyen fakat önemli bir takipçisi sayabileceğimiz Bitlisî’nin en önemli eseri, ilmî ve irfânî birikiminin zirve ürünü olan Câmi‘u’t-tenzîl ve’t-te’vîl adlı tefsiridir. Bu eserde beyânî bilgi sistemi argümanlarından istifade edilmiş; istidlal ve nazar yoluyla ortaya konan aklî tevil çeşitlemeleri kullanılmış ve son olarak da riyazet ve mücahede ile elde edilen keşfî bilgiler, nazarî düşünce ile harmanlanarak Kur’ân yorumuna yansıtılmıştır. Ayrıca bu tefsir, felsefî tasavvuf dediğimiz nazarî-sûfî tefsir ekolünün, Kur’ân’a nasıl bir perspektiften baktığını ve sistemlerini Kur’ân’a nasıl arz ettiğini göstermesi açısından da önemlidir. Eserde, Kur’ân âyetleri net bir tasnifle ikiye ayrılmakta, âyetlerin zahirî ve bâtınî yönü müstakil olarak incelenmektedir. Câmi‘u’t-tenzîl ve’t-te’vîl ile kelâm, felsefe ve tasavvuf alanlarının metafizik tartışmalarını iyi bilen ve bunu, eseri boyunca kalemine yansıtan bir müellifle tanışmaktayız. Elinizdeki bu çalışma ile bazı tartışmalar ışığında Bitlisî’nin düşünce dünyasına ışık tutmak ve âyetleri, nasıl bir perspektifle tevil ettiğini temel varlık anlayışı üzerinden ortaya koymak amaçlanmıştır.