Hanefi Usulünün Kurucularından Debusi ve Usul Anlayışı

Mâverâünnehirli Hanefî âlim Kadı Ebû Zeyd ed-Debûsî (430/1039), Hanefî mezhebi usûl tarihinde bir dönüm noktası teşkil eder. Debûsî, Hanefî mezhebinin entelektüel olarak Irak bölgesinden Mâverâünnehir bölgesine taşındığı bir dönemde, hicrî dördüncü asrın sonu-beşinci asrın başında yaşamıştır. İlk kez Ebû Bekir el-Cessâs (370/981) tarafından el-Fusûl fi’l-usûl’de bütün hatlarıyla ortaya konulmuş bulunan Hanefî fıkıh usûlü anlayışı, Debûsî’nin usûl eseri Takvîmü’l-edille’de klasik tarzına çok daha yakın bir noktaya gelmiştir. Debûsî eserinde, Cessâs’ın aktardığı uzun tartışma ve polemikleri çıkarmış, çok daha sade, sistematik ve bütüncül bir örgü ile usûl anlayışını ortaya koymuştur. Ayrıca Hanefî usûlünün Irak bölgesindeki teşekkül döneminde büyük oranda etkili olmuş olan Mutezile ekolü ile ayrışma sürecinde de Debûsî geçiş dönemini temsil eder. Bu doğrultuda Debûsî, kelâm konusu sayılabilecek meselelerin büyük çoğunluğuna eserinde yer vermemesine karşılık; beyan teorisi, ehliyet bahisleri, aklî hüccetler gibi konuları da ilk kez usûl literatürüne dahil etmiştir. Böylece sonraki Hanefî usûl eserlerinin tasnif ve kapsamında belirleyici rol oynamıştır.
Ebû Zeyd ed-Debûsî’nin Takvîmü’l-edille adlı eseri, yazıldıktan hemen sonra hem Hanefî mezhebi içerisinde, hem de diğer mezheplere mensup âlimler arasında büyük yankı bulmuştur. Hanefî usûl klasiklerinin müellifleri Serahsî (483/1090) ve Pezdevî (482/1089), usûl eserlerinde Debûsî’den büyük oranda etkilenmişler; yine Hanefî usûcüsü Alâüddîn es-Semerkandî (539/1144) ise Debûsî’ye alternatif bir usûl eseri ortaya koymaya çalışmıştır. Bunun yanında Şâfiî mezhebinden Sem’ânî (489/1096) ve Gazâlî (505/1111), Debûsî’ye cevap mahiyetinde müstakil eserler kaleme almışlardır.